Kuruluşlarından Cumhuriyet’e kadar Karşıyaka’da Faaliyet Gösteren Fransız Okulları^* - Aybala Yentürk, Araştırmacı, Yazar - English

19. yüzyılda İzmir’deki Batılı eğitim kurumlarının çoğu Fransızlara aitti ve bunların sayısı diğer ülkelere ait kurumlarının toplamından fazlaydı. “Fransız Okulu” olarak tanımlanan bu kurumlar, Fransız eğitim anlayışının hâkim olduğu frerler ve sörler tarafından yönetilen din temelli oluşumlardı.¹

Asıl amaçları Doğu’da Fransızcayı yaygınlaştırarak Katolik toplulukları eğitmek ve diğer Hıristiyan cemaatlerine mensup olanları kendi inançlarına yönlendirmek olan bu eğitim kurumları başta Fransız devleti olmak üzere L’Œuvre des Ecoles d’Orient² ve Propagation de la Foi³ gibi iki büyük dini organizasyon tarafından sübvanse ediliyordu.⁴ Fransız okullarının kapıları Katoliklerle birlikte her din ve milletten çocuğa açıktı.

Fransızcanın Osmanlı topraklarında en yaygın kullanılan Avrupa dili haline gelmesinde büyük rol oynayan bu kurumlar, önceleri sadece gayrimüslimler arasında rağbet görürken ilerleyen yıllarda özellikle üst tabakaya mensup Müslüman ailelerin çocukları için de eğitim imkânı sunarak Osmanlı toplumunun dönüşmesinde etkili olacaktı.

Karşıyaka Notre-Dame de Sion Fransız Kız Mektebi

Notre - Dame de Sion, Strasbourg'lu Yahudi Ratisbonne ailesinden gelen ve Hıristiyanlığı seçen Théodore ve Alphonse adlı iki kardeş tarafından kurulmuş bir cemaatti. Kuruluş tarihi olarak Alphonse’un Hıristiyanlığa geçtiği 1842 yılı kabul edilen Notre - Dame de Sion’u diğer Katolik cemaatlerden ayıran en önemli özellik Hıristiyanlara İncil’in köklerinin Eski Ahit’te olduğunu hatırlatmayı amaç edinmiş olmasıydı. Cemiyetin adındaki “Notre-Dame” Meryem’i, “Sion” ise Kudüs'ün Eski Ahit'teki adını işaret ediyordu.⁵ Topluluğun asıl hedefi Yahudileri Hıristiyanlığa döndürmekti; ancak yeni kurulmuş ve henüz Roma tarafından tanınmamış olan cemaat, fakir ve destekten yoksundu. Maddi olarak ayakta kalabilmeleri için eğitim alanında özelleşmek belki de tek umutlarıydı.⁶ Ve cemaat kısa süre içerisinde bunu başaracak, adını tüm Avrupa’ya duyuracaktı.

Notre-Dame de Sion Cemaati Osmanlı topraklarında

Osmanlı topraklarına ilk ayak basan Fransız kadın topluluklarından “Filles de la Charité”⁷ 1841 yılında İstanbul’da açtıkları okul varsıl Levanten ailelerin rağbet ettiği bir kuruma dönüşünce, genç kızların eğitiminde uzmanlaşmış olan “Notre-Dame de Sion” cemaatini 1856 yılında davet ederek Pangaltı’daki okullarını onlara devretmişti. “Yoksulların içinde en yoksula ulaşmak” düsturuyla yola çıkmış olan Filles de la Charité kendilerini amaçlarından uzaklaşmış hissettikleri için bu çözümü bulmuştu.⁸

Filles de la Charité İzmir’de de etkin olan bir topluluktu ve kentte geçmişleri 1840’lı yıllara uzanan eğitim kurumları bulunmaktaydı.⁹ Nitekim Notre-Dame de Sion sörlerinin İzmir’e gelişleri aynı İstanbul’da olduğu gibi kentteki Filles de la Charité’nin davetiyle gerçekleşecekti. İstanbul’dan yola çıkan Dames de Sion, 11 Ağustos 1876’da¹⁰ Filles de la Charité’nin İzmir’deki ücretli yatılı okullarını devraldı.¹¹

Notre-Dame de Sion Okulu Karşıyaka’da

Şehrin kalburüstü ailelerinin kız çocuklarının devam ettiği ve Fransız diliyle edebiyatının hâkim olduğu İzmir’deki yatılı Notre - Dame de Sion Okulu’nda, her ne kadar ek ücrete tabi olsa da Yunanca, İngilizce, Almanca, İtalyanca, Ermenice gibi dil derslerinin yanı sıra müzik, resim ve elişleri dersleri de veriliyordu.¹² Karşıyaka eğitim tarihinin en eski ve en ünlü okullarından biri olarak hafızalarda yer eden Notre-Dame de Sion Mektebi, İzmir’deki bu kurumun şubesi olarak 1884 yılında faaliyete geçirilecekti.

Osmanlı arşivinde yer alan 1906 tarihli “ecnebi mekteplerin sayısı ve durumu hakkındaki” deftere göre Sœur Marie Valentine tarafından kurulduğu belirtilen Karşıyaka Notre-Dame de Sion Okulu’nun açılış tarihi 15 Mayıs 1884’tü.¹³ Nitekim Yunan yazar Kararas topluluğun Karşıyaka’daki eğitim ve propaganda faaliyetlerine 1883 yılında başladığını aktarıyordu.¹⁴

1891 yılında İzmir başkonsolosu Firmin Rougon tarafından hazırlanan bir raporda, Karşıyaka Notre - Dame de Sion Okulu’nda öğretmen vasfındaki üç sörün eğitim verdiği; üç sınıftan ikisinin ücretli, diğerininse yoksul ailelerin çocukları için ücretsiz olduğu belirtilmektedir.¹⁵ 1894 yılına gelindiğindeyse İzmir’dekinden farklı olarak sadece gündüzlü öğrencilerin devam ettiği “Ecole de Cordélio” yani “Karşıyaka Okulu”nda öğrenci sayısı 50’ye ulaşmıştır. Bu öğrencilerin önemli kısmını Katolik ve Ortodoks ailelerin çocukları oluştururken Katolik öğrencilerin büyük çoğunluğu İtalyan ve Yunan tebaasına mensuptur. ¹⁶

Gazeteci Maurice Pernot ileriki satırlarda da değineceğimiz 1912 yılına ait raporunda, Karşıyaka Notre-Dame de Sion okulunda verilen eğitimin “l'enseignement primaire complet”, yani “Tam İlköğretim” olduğunu belirtir.¹⁷

1881-1882 yıllarında Fransa’da kabul edilen ve ilköğretimi ücretsiz kılan yasalara göre ilkokul eğitimi ikiye ayrılmıştı: “l'enseignement primaire elementaire”, “Temel İlköğretim” ve “l'enseignement primaire complet”, yani “Tam İlköğretim”. Temel İlköğretim’de, ahlâk ve yurttaşlık bilgisi, okuma ve yazma, matematik (dört temel işlem), temel coğrafya ve temel Fransa tarihi, beden eğitimi, erkekler için askeri idman ile kızlar için dikiş-nakış dersleri bulunuyordu. Tam İlköğretim’de ise bu derslere ek olarak, dilbilgisi, Fransız edebiyatı, tarih (özellikle Fransa tarihi), bazı hukuk ve ekonomi politiğin ortak kavramları (kızlar için ev ekonomisi), doğa bilimleri, fizik ve matematiğin esasları ve bunların ziraat, hijyen ve endüstriyel sanatlara, el emeğine, alet kullanımına ve temel zanaatlara uygulanması ile temel resim ve müzik dersleri yer alıyordu.¹⁸ Bu noktada dikkatleri çeken en önemli husus, Notre-Dame de Sion okullarının verdikleri “Tam ilköğretim” ile kaliteli eğitim açısından diğer okullardan ayrışmasıdır.

Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla şehirdeki diğer Fransız okulları gibi faaliyetlerini durduran Notre-Dame de Sion Okulları’nın İzmir Bellavista’daki binası mütarekeye kadar İzmir Dâr-ül Muallimîn Mektebi¹⁹ tarafından kullanılır.²⁰ 4 Aralık 1918 tarihli Anadolu Gazetesi’ndeki bir haberdeki verilere bakılırsa Ecole de Cordélio da Karşıyaka Kız Numune Mektebi tarafından.²¹ kullanılmıştır.

Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla Notre - Dame de Sion sörleri İzmir’e dönerek eğitimlerine kaldıkları yerden devam etti. 9 Eylül 1922’de İzmir’in Yunan işgalinden kurtuluşunun hemen ertesinde çıkan büyük yangında İzmir’deki Notre-Dame de Sion Okulu tamamen yanmış, geriye sadece Karşıyaka şubesi kalmıştı. Œuvre d’Orient organizasyonunun parasal desteği sürse de gönderilen tutar İzmir’deki okullarını yeniden hayat geçirmeye yetmiyordu. Böylelikle sörler kentteki eğitim hizmetlerini Karşıyaka’da devam ettirdiler. 5 Kasım 1924 tarihinde devletten tekrar ruhsat alan Dames de Sion, ihtiyacı karşılayacak düzeydeki eğitim imkânları ve araç-gereçleriyle yeni döneme girdi.²² Onlar için sancılı bir süreç de olsa Cumhuriyet’in eğitim konusunda getirdiği yeni düzenlemelere ayak uydurmaya çalıştılar.²³

Gelgelelim Karşıyaka’daki, Notre-Dame de Sion rahibelerinin tahtı idaresindeki Fransız Kız Mektebi, Kurtuluş Sokağı, No.55²⁴ adresindeki varlığını 1935 yılına kadar sürdürdükten sonra yerini Türk eğitim kurumlarının kullanımına bırakarak tarih sahnesinden tamamen çekilecekti.²⁵

Karşıyaka Saint-Polycarpe Fransız Erkek Okulu

Karşıyaka’daki tek Fransız erkek okulunu yöneten Frères des Ecole Chrétiennes²⁶ yani “Hıristiyan Okulları Kardeşleri”, 1680 yılında Fransa’nın Reimes kentinde, teolog ve rahip Jean-Baptiste de la Salle tarafından öncelikli olarak esnaf ve fakir ailelerin erkek çocuklarına eğitim vermek üzere kurulmuş bir enstitüydü. Enstitünün üyeleri yaşamlarını büyük bir inançla eğitim hizmetine adayan frerlerden oluşurdu. Fransızca “erkek kardeş” anlamına gelen “frère” kelimesi “kardeşliği” ifade etmek için Katolik rahipler için de kullanılıyor olsa da enstitünün eğitimci frerleri Katolik kilisesinin resmi hizmetindeki rahiplerden değildi ve kendilerine “rahip” denmezdi.

Ecoles Chrétiennes frerleri İzmir’deki faaliyetlerine daha önce başlamış bulunan Lazarist tarikatı²⁷ tarafından 1841 yılında kente davet edilmişti. Lazaristlerin bu davetlerinin arkasında yatan birincil neden, İzmir’de açtıkları ilköğretim seviyesindeki ücretsiz okullarını frerlere emanet ederek ortaöğretimn²⁸ üzerine yoğunlaşmaktı. Böylelikle İzmir’deki Fransızca eğitim her seviyede yaygınlaşmış olacaktı. Cemaat liderleri arasında kurulan mutabakatın ve atılan imzaların ardından yola çıkan üç frer Nisan ayının sonunda İzmir’e ulaştı.²⁹ Devraldıkları okul, Levant’taki ilk eğitim kurumlarıydı³⁰ ve frerlerin bir kısmı aynı yılın Kasım ayında İstanbul’a da geçmişti.³¹

Onlara bu konuda cesaret veren şüphesiz aynı yıl ilan edilen Tanzimat Fermanı’ydı ve belli ki harekete geçmek için fazla zaman kaybetmemişlerdi. Kendi ülkelerinde eğitim neferi olarak çalışan frerler, Doğu’da birer misyonere dönüşeceklerdi. 1846’da İzmir’de incelemelerde bulunan Fransız Eğitim Bakanlığı’nda görevli bir müfettişe göre Lazaristler -ve elbette onlara yardımcı olan Frères des Ecole Chrétiennes-, eğitim yoluyla diğer din ve mezheplere mensup çocukları Katolikliğe döndüremeyeceklerinin bilincindeydi. Zira “Doğu’da bu durum çok zor ya da ender”di. “Ancak eğitim, onların bakımına emanet edilen sürüye³² göz kulak olmak, gelecekte Katolik fikirlerin yavaşça ve nazikçe sızmasını sağlamak için bir araç”tı.³³

Frères des Ecoles Chrétiennes’in en önemli özelliği kurumlarındaki eğitimin tamamen ücretsiz ve ilköğretim seviyesinde olmasıydı. Ancak bu kural zaman içerisinde baş gösteren mali sıkıntılar ve daha fazla fakir öğrenciyi okutabilmek amacıyla kaynak yaratmak üzere ücretli sınıflar açılarak esnetilecekti. Osmanlı ülkesine geldikleri ilk yıllarda Fransa’da uyguladıkları tedrisatı aynen takip eden frerlerin okullarındaki eğitimin temelini Hıristiyan öğretisi oluştu-ruyordu. Okutulan dersler okuma-yazma, Fransızca dilbilgisi, aritmetik, tarih, coğrafya ve lineer çizimden ibaretti.³⁴ Frerler ilerleyen süreçte kentin ve hitap ettikleri çocukların ihtiyaçlarına göre kurumlarını geliştirecekti.

“Ecole de Cordélio”- “Karşıyaka Okulu” açılıyor

Frères de Ecoles Chrétiennes’in 1841 yılında kente geldiklerinde yönettikleri okullar Lazaristlerin ilkokul seviyesindeki kurumlarıydı. Frerler 1853 yılında Lazaristlerin kurumundan ayrıldılar bu bir bakıma Saint - Jean Okulu’nun başlangıcı oldu. 1881 yılında ücretli Saint - Joseph Koleji’ni kurdular.³⁵ Ayrıca, Punta’da yine 1881 yılında açılan ve ücretsiz faaliyet gösteren ilkokul seviyesindeki Saint - André okulunu yönetiyorlardı. 1888 yılında bu kuruma bağlı bir de meslek okulu açılmıştı. Karşıyaka’daki okulları “Ecole de Cordélio” Saint-André’nin şubesi olarak hayata geçirilmişti.³⁶

İzmir Fransız Başkonsolosu Firmin Rougon, raporunda her ne kadar Karşıyaka Okulu’nun açılış tarihi olarak 1889 yılını³⁷ verse de söz konusu şubenin geçmişi biraz daha eskiye dayanıyordu. Günümüzdeki La Salle Eğitim Kurumları’nın hazırladığı tarihçeye³⁸ göre Karşıyaka’daki mütevazı şube 1885 yılında Katolik kilisesinin³⁹ hemen yanında eğitime başlamıştı ve frerler müstakil bir binaya⁴⁰ ancak bir yıl sonra geçebilmişti.⁴¹ Karşıyakalı çocukların eğitim görevini üstlenen iki frer her gün İzmir’den vapurla geliyordu.

Kurulduğu ilk yıllardaki öğrenci sayısı hakkında elimizde herhangi bir veri bulunmayan Karşıyaka Okulu, 1889 yılında cemaate getirdiği maddi yük nedeniyle kapatılma noktasına gelmişti. İzmir Başkonsolosu Firmin Rougon’un müdahalesi ve her gün İzmir - Karşıyaka arasında gidip gelen frerlerin yol masraflarının Alliance Française’in⁴² İzmir komitesi tarafından üstlenilmesiyle okulun kapanmasının önüne geçilebildi. Körfez vapurlarını işleten Hamidiye Şirketi’nden alınan %50’lik indirimle 1889 yılı için frerlere abonelik sağlanarak bu desteğin verilmesine ertesi yıl da devam edilecekti. Karşıyaka Okulu’nun gelişmeye son derece uygun olduğunu gören başkonsolos, Fransız Cumhuriyeti Hükümeti’nin kuruma 500 franklık bir sübvansiyon vermesini de sağlamıştı.⁴³ Belli ki Rougon hazırladığı raporda, Karşıyaka şubesinin kapanış tehlikesini bertaraf ettiği 1889 yılını, kuruluş tarihi olarak vermekte bir sakınca görmemişti.

1891 yılına gelindiğinde iki öğretmenin hâlâ İzmir’den gidip gelerek ders verdiği Karşıyaka Okulu’nda yaklaşık 50 öğrenci eğitim almaktaydı.⁴⁴ 1894 yılına gelindiğinde, frerlerin İzmir’de yönettiği (Karşıyaka Okulu dâhil) beş okulda 12 farklı milletten toplam 625 öğrenci öğrenim görüyordu ve büyük olasılıkla bunların arasında Müslüman ailelerin çocukları da vardı. Aynı yıl Karşıyaka’daki biri ücretsiz olmak üzere, iki sınıftan ibaret okula devam eden öğrenci sayısı 64’e çıkmıştı. Çoğunluğunu Osmanlı tebaasından Rum ve Ermeni 31 öğrencinin oluşturduğu okulda Yunan Krallığı uyruklu 17 öğrenci bulunmaktaydı. Okula devam eden diğer öğrencilerin 7’si Fransız, 5’i İtalyan, 3’ü Avusturya ve biri de İngiliz’di.⁴⁵ Bu dönemde Karşıyaka Okulu’nda Türk öğrencilerin de eğitim aldıklarına dair elimizde kesin bir veri yoktur.

Döneme ait kaynakların çoğunda “Ecole de Cordélio” yani “Karşıyaka Okulu” olarak anılan şubenin adı Saint-Polycarpe’tı.⁴⁶

Fransa’nın laikleşme sürecinde cemaatlere son darbe

7 Temmuz 1904 tarihinde yürürlüğe giren “Combes Yasası”yla ülke sınırları içerisinde eğitim hizmetiyle uğraşan tarikatların ve tarikat mensuplarının faaliyetleri devlet tarafından tümüyle yasaklanır ve mal varlıklarına el konur. Frères des Ecole Chrétiennes hedeflerin başında gelmektedir ve cemaatin Doğu’daki okullarının geleceği Fransız parlamentosunu meşgul eden başlıklardandır.

Gelgelelim Fransa, eğitimde laikleşme konusunda kendi ülkesinde sergilediği radikal tavrı, farklı coğrafyalardaki sayıları gittikçe artan dini kurumlar için göstermeyecek ve söz konusu okullar Osmanlı İmparatorluğu topraklarındaki faaliyetlerine devam edecektir. Fransa’nın bu davranışının altında yatan nedeni Osmanlı Devleti üzerindeki siyasi rekabet gücünü ve dil üstünlüğünü rakip olarak gördüğü İngiltere, İtalya ve Almanya’ya kaptırma endişesinde aramak gerekir.

Fransa’da cemaatlere ait okulların kapatılması Doğu’daki misyonlarının başındaki frerleri derinden sarsar. Ülkelerinden ayrılmak zorunda bırakılan cemaat üyelerinin Osmanlı topraklarına akın etmesiyle personel sayısının artacağının farkında olan frerler diğer yandan görevlerini sürdürmek için gerekli maddi kaynakların ciddi oranda azalacak olmasından endişe duymaktadır.⁴⁷ Hemen hemen aynı dönemde, kurulduğu ilk yıllardan beri Karşıyaka okulunun Fransızcanın gelişmesi ve etkinliğinin sürdürülmesi için çok önemli bir kurum olduğu kanaatinde olan Alliance Française’in İzmir Eylem Komitesi, kendilerine cüzi de olsa yardım aktarılmasını sağlar.⁴⁸

1912 yılında paralı olan okulda eğitim alan 156 öğrencinin bir kısmı kuruma ücretsiz olarak kabul edilmektedir ve bu öğrencilerin yaklaşık %50’sini Katolikler, %30’unu ise Rum Ortodoks çocuklar oluşturmaktadır. Onları %15’le Gregoryen Ermeni öğrenciler takip etmektedir. Ayrıca okulda 7 Musevi ve 4 de Müslüman öğrenci bulunmaktadır. Müslüman ailelerin bir kısmının artık çocuklarını rahatlıkla Fransız okullarına gönderebildikleri açıktır. Nitekim aynı dönemde frerlerin İzmir ve Göztepe’deki okullarına devam eden Müslüman öğrencilerin toplam sayısı 42’dir.⁴⁹

Savaş ve işgal yılları

1914 yılında Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla birlikte kapitülasyonları kaldıran Osmanlı hükümeti savaş halinde olduğu ülkelerin eğitim kurumlarını yayınladığı talimatname ve kanunlardaki yeni düzenlemelerle kapanmanın eşiğine getirmiştir. 1914 yılının Ağustos ayı başında Türkiye’de bulunan kırk beş yaşın altındaki frerlerin tamamı ülkelerine geri dönmüş, bir kısmı da savaşa katılmıştır. Aralarında ölenler, yaralananlar ya da esir düşenler olmuştur.⁵⁰

Savaş boyunca kapalı kalan Fransız okullarının arasında Karşıyaka Okulu da vardır. Frerler Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasının hemen ardından görevlerinin başına dönmeye başlar. Yunan işgali sürerken Karşıyaka Okulu, gerçekleştirdiği kapsamlı Doğu seyahati çerçevesinde İzmir’e de gelen Fransız Kardinal Dubois tarafından, 18 Şubat 1920’de ziyaret edilir. İzmir’de bulunduğu günlerde işgal altındaki kentin Yunan idaresi tarafından ağırlanan Ekselansları, Karşıyaka’daki Katolik cemaatini ve Fransız okullarını varlığıyla onurlandırmadan seyahatine devam etmek istememiştir.⁵¹

Milli Mücadele’nin zaferle sona ermesinin ve İzmir’in Yunan işgalinden kurtuluşunun hemen ertesinde meydana gelen yangın felaketi sırasında frerlerin İzmir’deki en gözde kurumu, Saint-Joseph Koleji tümüyle yok olmuş, geriye sadece Punta’daki Saint-André Okulu’yla⁵² Karşıyaka şubesi kalmıştır.

Yeni Türkiye Cumhuriyeti’ne uyum sorunu

1924 yılında, Rum ve Ermeni öğrencilerinin tamamını yitiren İzmir ve Karşıyaka’daki iki okulda, yarısı Katolik olmak üzere toplam 300 öğrenci eğitim almaktadır.⁵³ 1881 yılında inşa edilmiş olan dört odalı, tek katlı bir bina olan Karşıyaka Okulu ise 1925 yılında tadilat görür.⁵⁴

3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanunu’yla başlayan süreç boyunca 26 Eylül 1925 ve 7 Şubat 1926 tarihlerinde çıkartılan genelgelerle yabancı okullara getirilen yeni düzenlemeler frerleri epey zorlar. 23 Mart 1931 tarihinde TBMM’nce kabul edilen “Türkiye’de İlk Tahsillerini Mektepte Yapacak Türk Vatandaşı Çocukların Türk Mekteplerine Girmelerine Dair Kanun” ise bir anlamda Karşıyaka’daki frerler okulu için sonun başlangıcı olmuştur. Söz konusu yasayla ilköğretim seviyesinde eğitim veren okulun ilerleyen yıllar içerisinde öğrenci-lerinin neredeyse tamamını kaybedeceği açıktır. Nitekim, kuruluşundan itibaren elli yıla yakın bir süre her millet ve dinden yüzlerce çocuğun eğitim hayatının bir parçası olan Saint-Polycarpe Fransız Erkek Okulu ancak 1935 yılına kadar Karşıyaka Kilise Sokağı’ndaki varlığını sürdürebilmiştir.⁵⁵

Alaybey Notre-Dame du Sacré-Cœur Fransız Kız Mektebi

20. yüzyıl başlarında yerleşim yeri olarak giderek daha cazip hale gelen Karşıyaka’nın bu gelişime paralel olarak her geçen gün nüfusu da artıyordu. Yaşanan hızlı büyüme yeni ihtiyaçları da beraberinde getirmişti ve bunların arasında elbette ki eğitim ilk sıralarda yer alıyordu.

Genç bir kadının kurduğu faal bir cemaat

Saint-Joseph de l’Aparition, 1832 yılının Noel’inde varlıklı bir ailenin kızı Emilie de Vialar ve üç yoldaşı tarafından Fransa’nın Gaillac bölgesinde, özellikle yoksul çocukları eğitmek ve fakirlere hasta bakım hizmeti sunmak üzere kurulmuştu. Topluluk Fransız misyonunun yabancı topraklara ulaşan ilk kadın cemaatleri arasındaydı. Nitekim Saint-Joseph sörleri 1834 yılında önce Cezayir’e, 1840’ta da Tunus’a yerleşmişti. 1844’te Kıbrıs, Larnaka’daydılar. Kıbrıs’a yerleşmek sörlere Doğu’nun kapılarını açmıştı ve kısa süre içerisinde adadan Suriye’ye geçtiler. Sırada kutsal topraklar vardı, burada önce Yafa’da daha sonra 1849 yılında Kudüs’teki evlerini kurdular. Sörler Anadolu’daki ilk kurumlarını 1852 yılında Trabzon’da hayata geçirdiler. Aynı yıl Girit’e de geçerek cemaat merkezini Gaillac’tan Marsilya’ya taşıdılar. Emilie de Vialar’ın hayatını yitirdiği 1856 yılında sörler dünyanın diğer ucunda Avustralya’ya kadar uzanmışlardı.⁵⁶. Oldukça faal olan cemaatin Yunanistan’da, Sakız Adası’nda, Gaziantep, Erzurum, İskenderun, Mersin, Antakya, Giresun ve Samsun’da da faaliyette olan çok sayıda şubesi bulunuyordu.

Saint-Joseph de l’Apparition cemaati İzmir’de

1890’ların başında Saint-Joseph de l’Apparition cemaatinin Sakız Adası’nda bir okulları bulunuyordu. Sörler İzmir’deki ilk ve tek eğitim kurumlarını Karşıyaka Victor Sokak,⁵⁷ 5 numaralı evde faaliyete geçirmişti. Açıldığı yıl Sör Jeanne Beurel tarafından yönetilen okuldaki öğretmen sayısı üçtü..

Karşıyaka’daki ücretli ve ücretsiz olmak üzere üç sınıftan oluşan bu yeni okulun sınıflarından biri anaokulu seviyesindeydi ve bu sınıfta ahlak bilgisi, okuma, hesap, Fransızca, jimnastik ve müzik ile basit el işi dersleri okutulmaktaydı. Bir üst sınıfta ise ahlak bilgisi, okuma ve Fransızca derslerine gramer, aritmetik, edebiyat, genel coğrafya ve tarih ile dikiş – nakış dersleri ekleniyordu. Okulun son sınıfında (ilkokul 4-5. sınıf) bu dersleri Fransızca imla ve kompozisyon, antik ve modern çağ tarihi, fizik ve doğa bilgisi, piyano ve resim dersleri tamamlıyordu. Her üç sınıfta günde bir iki saat Yunanca dersleri verilirken yedi yaşına kadar olan erkek çocuklar da okula kabul edilmekteydi.⁵⁸

Yöredeki hastaları evlerinde ziyaret ederek bakımlarıyla ilgilenen sörler halk tarafından büyük takdir ve saygı görüyordu.⁵⁹ Saint-Joseph sörleri bu açıdan Karşıyakalıların yıllardır aşina oldukları Notre-Dame de Sion topluluğundan farklıydı. Boyunlarında altın ya da gümüş haçlar⁶⁰ taşıyan bu yeni cemaat oluşumları gereği eğitim hizmeti sunmak kadar yoksullar ve hasta bakımıyla da ilgiliydi.

Okul binası yetmiyor, cemaat Alaybey’e taşınıyor

Victor Sokak’taki evde yaklaşık dört yılı geride bırakan okulun mevcut binası ihtiyaçları artık karşılayamıyordu. 1909 yılının Aralık ayında cemaat, yeni okul müdiresi Sör Colette adına Alaybey’de satın aldıkları geniş bir arazi üzerinde (yaklaşık 17 dönüm) yeni bir okul binası inşa etmek üzere Fransız Konsolosluğu aracılığıyla Bâb-ı Âli’den izin başvurusunda bulundu.⁶¹ Uzun süren yazışmalar neticesinde olumlu bir cevap alınamamış olsa da eldeki birçok veri sörlerin Alaybey’deki yeni yerlerinde faaliyetlerine devam ettiklerini göstermektedir. Nitekim Cumhuriyet dönemine ait bazı veriler dört odalı ve tek katlı okul binalarının inşa tarihini 1910 olarak vermektedir.⁶²

1912 yılının Temmuz ayında cemaati yerinde ziyaret eden Fransız gazeteci Maurice Pernot, hazırladığı raporunda okulu, iyi sonuçlar alınan ve teşvik edilmeyi hak eden bir kurum olarak tanımlıyordu. Raporda belirtildiğine göre bu küçük okulun ücretsiz sınıfı için okuma ile tarih derslerinde kullanılabilecek levhalara ve sıralara ihtiyacı vardı. Okuldaki 124 öğrencinin nerdeyse yarısı Ortodoks (Gregoryen Ermeni ve Rum), %41’i ise Latin ve yerel Katolik’ti.

1912 yılının sonuna ait Fransız Devleti’ne ait resmi bir kaynakta 105 öğrencisinin bulunduğu belirtilen Alaybey’deki Saint-Joseph de l’Aparition okulu ilk kez adıyla anıldığını görürüz: Pensionnat⁶³ Notre-Dame du Sacré-Cœur.⁶⁴

Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla şehirdeki diğer Fransız okullarının tamamı kapanırken sörler savaş boyunca kurumlarının başından ayrılmadı ve yoksullarla hastaların bakımıyla güçlerinin yettiğince ilgilenmeye devam etti.⁶⁵ Nitekim cemaatin hem eğitim hem de hayır kurumu olarak ikili bir yapıya sahip olması açık kalmasını sağlamıştı.

9 Kasım 1924 tarihinde⁶⁶ yeniden ruhsat alan Alaybey’deki Sörler Okulu’nun⁶⁷Cumhuriyet döneminde de Karşıyakalı çocuklara eğitim hizmeti vermeye devam ettiği Karşıyaka’ya dair anılarda yer alır. Bu çocuklar arasında şüphesiz hatırlara ilk gelen, anılarında okulun enfantine⁶⁸ sınıfına devam ettiğini anlatan Turan Muşkara’dır. Muşkara⁶⁹ Saint Joseph de l’Aparition cemaati tarafından yönetilen Notre-Dame du Sacré-Cœur Fransız Kız Okulu 1935 yılında eğitim faaliyetlerine son vermiştir.⁷⁰

Alaybey Sörler Okulu’nun şapeli (Saint-Joseph) 1955 yılında Karşıyaka Sainte-Hélène Kilisesi’ne başrahip yardımcısı olarak atanan Padre Vincenzo Succi’nin gelişiyle birlikte ibadete açılarak 80’li yılların sonlarına kadar Karşıyaka Katolik cemaatine hizmet vermeye devam etmiştir.⁷¹

Notlar:

* Bu metin, 24-26 Kasım 2021 tarihleri arasında düzenlenen Karşıyaka 3. Kültür ve Çevre Sempozyumu’nda Aybala Yentürk tarafından sunulan aynı adlı bildiriden alıntılanarak hazırlanmıştır.

1 Fransızca “frère”, birader/erkek kardeş, “sœur” ise hemşire/kız kardeş anlamına gelir. Frère, dini toplulukların erkek üyeleri, sœur ise kadın üyeleri için kullanılır. Frerler her zaman kilise hizmetinde yani “rahip” olmak zorunda değildir. Sörler ise, hayatlarını insanlığın hizmetine adayarak çalıştıkları gibi manastırlara kapanıp yaşamlarını sadece dua ve tefekkür ile geçirerek “rahibe” de olabilirler.

2 Doğu’da (özellikle Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde) faaliyet gösteren Katolik eğitim kurumlarını maddi olarak desteklemek üzere 1856 yılında kurulmuş bir organizasyondur.

3 1822 yılında, Katolik Kilisesi’nin misyonlarına fon toplamak amacıyla Lyon’da kurulan uluslararası bir dernektir.

4 Ange Michel, Les Frères des Ecoles Chrétiennes en Turquie (1841-2003), Les Editions Isis, İstanbul 2004, s. 94.

5 Saadet Özen, “Notre Dame de Sion Yüz Elli Yıllık Ders”, Toplumsal Tarih, Sayı: 145, Jan 2006, s. 75.

6 Angela Xavier de Brito, “Comment devient-on une congréation enseignante? Le cas de Notre-Dame de Sion”, Chrétiens et Sociétés, XVIe-XXIe siècles, 25/2018, (http://journals.openedition.org/chretienssocietes/4556), Erişim Tarihi: 12 Ekim 2021.

7 Kuruluşları 1633 yılına uzanan, sağlık konusunda uzmanlaşmış“Sœurs de Charité” olarak da anılan, “Hayırsever Kızlar” ya da “Hayırsever Kız Kardeşler” cemaati. Diğer adları “Sœurs de Saint-Vincent de Paul”dür.

8 Saadet Özen, Yüz Elli Yılın Tanığı Notre-Dame de Sion, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2006, s. 20-21.

9 J.B. Piolet, Les Missions Catholiques Françaises au XIXe Siècle, Tome Premier, Paris 1900, s. 143.

10 Saadet Özen, a.g.e., s. 70.

11 J.B. Piolet, a.g.e., s. 145.

12 Firmin Rougon, Smyrne, Situation commerciale et économique, des pays compris dans la circonscription du consulat général de France, Berger-Levrault et Cie. Editeurs, Paris 1892, s. 46.

13 BOA, ŞD., 2757-1.

14 Νίκου Καραρά, Το Κορδελιό, το Kαμάρι της Σμύρνης· Iστορία- Λαογραφία, Eνωσις Σμυρναίων, Αθήναι 1971 [Nikou Karara, To Kordelio, To Kamari tis Smirnis İstoria – Laografia, Athens 1971], s. 116-117.

15 Firmin Rougon, a.g.e., p. 46.

16 Vitale Cuinet, a.g.e., p. 460.

17 Maurice Pernot, Rapport sur un voyage d’étude à Constantinople en Egypte et en Turquie d’Asie, (Janvier-Août 1912), Typographie Firmin-Didot et Cie, Paris, 1913, p. 260.

18 Ambroise Rendu, Code de l’enseinement primaire obligatoire et gratuit commentaire de la loi du 28 Mars 1882, A. Durand et Pendone – Lauriel, Editeurs, Paris 1883, p. 256.

19 Erkek Öğretmen Okulu.

20 Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, İhsan Gümüşayak Matbaası, İzmir 1955, s. 137.

21 Büyük ihtimalle Karşıyaka İnas Rüşdiyesi kastedilmektedir. (Cumhuriyet döneminde Türkbirliği İlkokulu olacaktır.)

22 1925-1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, s. 239.

23 1930’lu yıllarda Karşıyaka Notre-Dame de Sion okulunda eğitim görmüş İzmirli hanımların tanıklıklarıyla ilgili bkz. Pelin Böke, “Karşıyaka Notre Dame De Sion Mektebi: Başka Bir Yaşam Tarzı”, Karşıyaka 2. Kültür ve Çevre Sempozyumu 6-7-8 Kasım 2013 Bildiriler, Karşıyaka Belediyesi, İzmir, 2014, 69-87.

24 1929 – 1930 dönemine ait bir öğrenci karnesinde yer alan ifadedir.

25 Günümüzde bu okulun bulunduğu alanda Karşıyaka Gazi Anadolu Lisesi yer almaktadır.

26 Diğer adları “Les Frères de la Doctrine Chrétienne”dir.

27 Lazaristler, 1625 yılında Saint Vincent de Paul tarafından Paris’te kurulan Roma Katolik Kilisesi’ne bağlı bir tarikattır. 1782’de Vatikan, Fransız hükümetinin isteği üzerine Doğu’daki Fransız misyonlarını Lazarist cemaatine emanet etmiştir. Bkz. Œuvre des Ecoles d'Orient, Bulletins Périodique, Paris, Novembre 1857, s. 1.

28 Lazarist rahiplerinin İzmir’de yönettikleri ünlü Propaganda (Sacré-Cœur) Koleji bunlardan biridir.

29 Ange Michel, a.g.e., s. 22.

30 Œuvre des Ecoles d’Orient, Bulletin Périodique, Tome XXXI, Paris Janvier 1926-Décembre 1927, s. 40.

31 Ange Michel, a.g.e., s. 22.

32 Buradaki “sürü”, İsa Peygamber’in çoban olmasından yola çıkarak cemaat liderleri tarafından himaye ettikleri topluluklar için günümüzde de kullanılan bir metafordur.

33 L’Ami de la Religion, Journal Ecclésiatique, Politic et Littéraire, Tome Cent Trentième, Librarie d’Adrien Le Clere et Cie. Paris 1846, s. 664.

34 Félix de Conny, Les Frères des Ecoles Chrétiennes et le fondateur de leur institut, Paris 1856, s. 45.

35 http://lasalle-po.org/presentation-du-secteur-de-turquie/ (Erişim tarihi: 22 Eylül 2021).

36 Firmin Rougon, a.g.e., s. 45.

37 Osmanlı arşivinde yer alan 1906 tarihli “yabancı okulların sayısı ve durumu hakkındaki” defterde okulun açılış tarihi olarak 22 Ağustos 1888 tarihi verilmiştir. Bkz. BOA, ŞD, 2757-1.

38 http://lasalle-po.org/presentation-du-secteur-de-turquie/

39 Bu kiliseden kasıt, Karşıyakalı Katolik ailelere 1875 yılında hizmet vermeye başlayan Sainte-Hélène şapelidir. Günümüzdeki Sainte-Hélène Katolik Kilisesi ise inşaatına 1904 yılında başlanacak olan ve 1728 sokakta yer alan farklı bir binadır.

40 Söz konusu bina, Kilise Sokağı (1728 Sok.) ile Aydoğdu Sokağı’nın (1734 Sok.) tam kesiştiği noktada, Kilise yönünden gelirken sağ köşede yer alıyordu. Tek katlı olan okulun bahçesiyle birlikte kapladığı alan 441 metrekareydi. 2000’li yılların başlarına kadar burada “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu İzmir Toplum Merkezi” yer almaktaydı. Bkz. Selçuk Yaşar, Hayatım, Tükelmat A. Ş., İzmir, 1996, s. 37.

41 Yunan yazar Nikos Kararas’a göre bu tarih Ekim 1887’diydi ve frerlerin binayı inşa edebilmeleri için Roma tarafından 2000 franklık bir yardım gönderilmişti. Bkz Νίκου Καραρά, a.g.e., s. 117-118.

42 Alliance Française, Fransız dilinin kolonilerde ve yurtdışında yaygınlaştırılması için faaliyetlerde bulunmak üzere 21 Temmuz 1883 yılında Paris’te kurulmuş uluslararası bir organizasyondur. Organizasyonun İzmir Eylem Komitesi 6 Haziran 1888 tarihinde başkonsolos Firmin Rougon önderliğinde kurulur ve aynı gün toplanan genel kurul neticesinde Elie Guiffray başkan seçilir.

43 Joseph Nalpas, Jacob de Andria, Annuaire des commerçants de Smyrne et de l’Anatolie, Première Année, Smyrne 1893, s. 142-143.

44 Annales de la Propagation de la Foi, Tome Soixante-Troisème, Lyon 1891, s. 64.

45 Vital Cuinet, a.g.e., s. 459.

46 Raphael C. Cervati, Annuaire Oriental: commerce, industrie, administration, magistrature de l’Orient, 3ème Partie, Provinces, Constantinople 1914, s. 1640.

47 Œuvre des Ecoles d’Orient, Bulletin Périodique, Tome XXIII, Paris Janvier 1904 –Décembre 1905, s. 296.

48 Le Grand Echo du Nord et du Pas-du-Calais de la France, 9 Mai 1905, s. 3

49 Maurice Pernot, a.g.e., s. 330–331.

50 Ange Michel, a.g.e., s. 117.

51 Bulletin Réligieux de L’Archidiocèse de Rouen, No.12, Rouen, 20 Mars 1920, s. 269.

52 Saint-Joseph Koleji’nin binaları tamamen yanınca bu eğitim kurumu Punta’daki Saint-André Okulu’nun binasına (günümüzde İzmir Özel Saint Joseph Fransız Lisesi) taşınacaktır.

53 Œuvre des Ecoles d’Orient, Bulletins Périodique, Tome XXX, Paris Janvier 1924-Décembre 1925, s. 278.

54 1925-1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, s. 238.

55 Œuvre des Ecoles d’Orient, Bulletin Périodique, issue: 418, Paris Avril 1934, s. 49.

56 J. Bouillat, “Émilie de Vialar (1797-1856), fondatrice des Soeurs de Saint-Joseph de l’Apparition”, Les Contemporains, Sayı: 863, 1909.

57 “Victor” kelimesinin çağrıştırdığı anlam, eski adı Zafer olan, günümüzdeki 1690 Sokak (diğer adıyla Arabacılar Sokağı) olma ihtimalini akla getiriyor olsa da kesin değildir. Ulaşılan bazı yeni bilgiler başka bir teori üzerinde araştırmaları sürdürmeyi gerektirmektedir.

58 BOA, HR.İD., 1801-31.

59 Maurice Pernot, a.g.e., s. 260.

60 Saint Joseph de l’Apparition cemaatinin tüzüğü gereği dini ve sosyal olmak üzere iki misyonu vardı. Dini misyonu yerine getirenler boyunlarında altın haç, eğitim, hasta bakımı ve fakirlerle ilgilenmek gibi sosyal misyonları yerine getirenler ise gümüş haç taşırlardı. Bkz. J. Bouillat, “Émilie de Vialar (1797-1856), fondatrice des Soeurs de Saint-Joseph de l’Apparition”, , Les Contemporains, No. 863, 1909, s. 4.

61 BOA, HR.İD., 1801-30.

62 1925-1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, s. 238.

63 Fransızca “Pensionnat” yatılı okul anlamına gelmektedir.

64 Bulletin de la statistique générale de la France, Tome 4, Fascicule 2, Janvier 1915, s. 194. (Okulun adında Hz. Meryem için kullanılan “Notre-Dame” tanımlamasının geçiyor olmasının kimi Türkçe kaynaklarda söz konusu eğitim kurumunun Karşıyaka Notre-Dame de Sion Okulu’nun Alaybey şubesi olduğu yönünde yanlış bir kanıyı da beraberinde getirdiği düşünülmektedir.)

65 Œuvre des Ecoles d’Orient, Bulletin Périodique, Tome XXXI, Paris Janvier 1926-Décembre 1927, s. 119.

66 1925-1926 Ders Senesi İhsaiyat Mecmuası, s. 236.

67 Eski Karşıyakalılar Alaybey’deki Sœurs de Saint Joseph de l’Apparition cemaatine ait okulu bu şekilde anmaktadırlar.

68 Fransızca anaokulu.

69 Turan Muşkara, İzmir ve Karşıyaka Anıları, Tükelmat A.Ş. İzmir 1998, s. 30.

70 Œuvre d’Orient, Avril 1936, No.430, s. 54’te Saint-Joseph de l’Apparition cemaatine gönderilen 1935 yılı yardım listesinde Karşıyaka’daki şube anılmamaktadır.

71 Vincenzo Rino Succi, Primo Centenaro della Chiesa di Sant’Antonio a Bayraklı, İzmir 2004, s. 43.

Saint-Joseph de l’Apparition topluluğuna ait bir Sœur kıyafeti.

Notre-Dame de Sion topluluğuna ait bir Sœur kıyafeti.

Eski Karşıyaka Notre-Dame de Sion Okulu.

Notre-Dame de Sion Karşıyaka Okulu, 1927-1928 eğitim yılına ait Fransızca ve Türkçe karne (Aybala ve Nejat Yentürk Koleksiyonu).

İzmir’de Saint-Joseph Okulu'nun bahçesinde öğrencileriyle birlikte bir Frère (Felix).

teslim tarihi Ocak 2024